پژوهش علمی با تلاش برای پاسخ دادن به یک سوال آغاز می شود. هرگاه بر اساس اطلاعات جمع آوری شده به این نتیجه برسیم که رویدادی اتفاق افتاده که علت آن بر ما روشن نیست، نخستین گام، یافتن دلیل وقوع آن است. این نکته، مسئله یا سوال پژوهش ما است.
مفهوم مسئله یکی از واژه هایی است که در علوم رفتاری دارای معنای نسبتاً روشنی است.
تعریف مساله:
مسئله به سوال یا مشکلی گفته می شود که حداقل دو پاسخ ممکن برای آن وجود دارد، ولی مشخص نیست که کدام پاسخ صحیح است.
مسئله یک جمله استفهامی یا بیانی است که می پرسد چه رابطه ای بین دو یا چند متغیر وجود دارد.
انتخاب مسئله یکی از مراحل دشوار پژوهش است.
این مرحله از پژوهش از دو قسمت تشکیل شده است:
1) تشخیص مسئله
2) بیان آن بطوری که بتوان آن را با استفاده از روشهای پژوهشی معتبر و پایدار مورد پژوهش قرار داد.
معمولاً در بیان مسئله رعایت نکاتی ضروری است از جمله:
1) تشخیص مفاهیمی که در مسئله مطرح شده اند.
2) تعیین ویژگیهای مفاهیم
3) چگونگی ارتباط مفاهیم با یکدیگر
اغلب مسائل قابل تشخیص هستند. ولی بعضی از آنها را نمی توان طوری که پژوهشگر بتواند به آنها پاسخ دهد، بیان کرد که این مسائل، قابل پژوهش نیستند.
دلایلی که با توجه به آنها می توان گفت برخی از مسائل قابل پژوهش نیستند شامل:
1) برخی از مسائل شامل قضاوت های ارزشی هستند که آنها را نمی توان حذف یا تعدیل کرد.
2) مسائلی هستند که فقط قسمتی از آنها را می توان بیان کرد در صورتیکه مطالعه این مسائل مستلزم آن است که آنها را کامل بیان کنند. و
3) برخی از مسائل را به دلیل فقدان تکنولوژی لازم نمی توان مورد پژوهش قرار داد.
روشهای دستیابی به مسئله
دامنه مسائل در علوم انسانی مثل خود این علم گسترده است. به همین دلیل انتخاب یک مسئله پژوهشی برای اغلب دانشجویان دشوار است. برای انتخاب مسئله، مطالعه پژوهش های گذشته به محقق کمک می کنند تا در مورد مسائل مورد علاقه خود، آگاهی لازم را کسب کند. برای مطالعه پژوهش های گذشته باید به مجله های مربوط به موضوع مورد نظر مراجعه کرد.
با مطالعه این مجله ها می توان مواردی که در مورد آنها اطلاعات مهمی وجود ندارد، تشخیص داد و در نتیجه:
1) خلاء موجود در پژوهشهای گذشته
2) عدم مطابقت نتایج پژوهشهای انجام شده
3) واقعیت های توصیف و تبیین نشده را مشخص کرد.
ملاک های لازم برای انتخاب
و بیان مسئله
کرلینجر برای بیان مسئله، سه ملاک را مورد بحث قرار داده. او معتقد است که مسئله باید:
1. رابطه بین دو یا چند متغیر را بیان کند.
2. روشن و بدون ابهام و به صورت سوالی باشد.
3. آزمون پذیر باشد.
تاک من برای بیان مسئله، چهار ویژگی را به عنوان ملاک قرار داده داده که سه ویژگی اول همان سه ملاکی هستند که کرلینجر پیشنهاد کرده که شامل:
1. مسئله باید همبستگی بین دو یا چند متغیر را مورد سوال قرار بدهد.
2. مسئله باید به صورتی روشن، بدون ابهام و به صورت سوالی بیان شود.
3. با استفاده از روشهای موجود، قابل آزمون باشد.
4. نباید موقعیت یا وضعیتی اخلاقی را پدید آورد.
مک گوگان به این ملاک ها، ملاک های دیگری هم اضافه کرده که شامل:
بنابر اعتقاد استیون ایساک، هرگاه سوالی خوب بیان شده باشد، نیمی از پاسخ آن داده شده است.
ایساک یکی از مراحل آماده ساختن پژوهش را تحلیل مسئله عنوان کرده و راهنمایی هایی ارائه داده است به شرح زیر:
- مسئله ای را انتخاب کنید که توجه شما را به خود جلب کرده و به حل آن علاقمند هستید.
- حقایقی را که ممکن است با مسئله مورد نظر ارتباط داشته باشند، جمع آوری کنید.
- از طریق مشاهده، رابطه بین حقایق جمع آوری شده را معین کنید.
- نمودار همبستگی بین حقایق را که ممکن است کلیدی برای حل مسئله باشد، ترسیم کنید.
- فرضیه های مخلتف و متعددی را که ممکن است علت وجود مسئله باشند، پیشنهاد کنید.
- از طریق مشاهده و تجزیه و تحلیل، رابطه بین فرضیه های پیشنهادی را معین سازید.
- نمودار همبستگی بین فرضیه ها را که ممکن است به شما کمک کند تا بینشی در مورد حل مسئله پیدا کنید، ترسیم کنید.
ارزشیابی مسئله
هنگامی که پژوهشگر از وجود یک مسئله آگاهی پیدا می کند باید از خود سوال کند که آیا پژوهش در مورد این مسئله امکان پذیر و با ارزش است؟ پاسخ به این سوال مستلزم دستیابی به مدارک و اطلاعات لازم است. اگر مدارک جمع آوری شده ارزشمندی و علمی بودن پژوهش را تایید کردند، پژوهشگر به بیان مسئله اقدام می کند. عدم ارزشیابی مسئله باعث می شود که پژوهشگر وقت زیادی را بدون نتیجه هدر دهد یا اقدام به پژوهشی کند که هیچ وقت کامل نخواهد شد. چون اغلب مسائل در علوم انسانی چند بعدی و دارای هدفهای گوناگونی هستند، بنابراین پژوهش درباره مسائل انسانی به دو عامل نیاز دارد:
فردی که مسئله را حل می کند (پژوهشگر)
جامعه ای که مسئله در آن بوجود آمده است.
پژوهشگر قبل از اقدام به پژوهش باید این دو عامل را
که ون دالن آنها را ملاحظات شخصی و اجتماعی نامیده،
مورد بررسی قرار بدهد.
ملاحظات اجتماعی
1. آیا حل این مسئله مطلب قابل ملاحظه ای را به علم مربوط می افزاید؟
2. آیا یافته های پژوهش برای افرادی که با آن سر و کار دارند ارزش علمی دارد؟
3. کاربرد پژوهش برای افراد تحت پوشش آن از نظر زمانی و مکانی چقدر است؟
4. آیا انجام این پژوهش تکرار فعالیتی نیست که افراد دیگری آن را به طور کامل و کافی انجام داده اند؟
5. آیا حدود مسئله مورد پژوهش مشخص و معین است و می توان پژوهش را به صورت جامع و مانع و با معنا انجام داد؟
6. آیا نتایج پژوهش با توجه به وسایل اندازه گیری و روشهای آماری
و بصورت کلی روش پژوهش بکار برده شده، قابل اعتماد است؟
7. آیا حل این مسئله به توسعه مسائل و پژوهشهای دیگری
منجر خواهد شد؟
ملاحظات شخصی:
1. آیا مسئله مورد پژوهش مطابق انتظار من و دیگران است؟
2. صرفنظر از هرگونه تمایلات آیا واقعاً به حل این مسئله علاقه مند هستم؟
3. آیا مهارت، توانایی و معلومات لازم برای حل این مسئله را دارم و یا می توانم کسب کنم؟
4. آیا وسایل، امکانات و ضروریات برای پژوهش این مسئله مهیاست؟
5. آیا برای به تمام رساندن این پژوهش امکانات مالی و وقت کافی دارم؟
6.آیا قادر به جمع آوری داده ها و اطلاعات به اندازه کافی هستم؟
منبع:
کتاب مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی