اندیس ها و شاخص های پژوهش علمی

شاخص علمی، تعریف، اهمیت و ضرورت
کیفیت علمی، در ذات خود قابل بیان توسط هیچ اندیسی نیست. هر اندیسی سعی در کمی سازی این کیفیت دارد و تنها می تواند از پنجره محدودی به این موضوع کیفی بنگرد. اما به هر حال ما در دنیای پیچیده و متنوع امروزی ناگزیر به مراجعه به این بیانات کمی از این هویت کیفی هستیم. اندیس های علمی-پژوهشی نشان می دهند (تلاش می کنند تا نشان دهند) که یک اثر پژوهشی (یا یک پژوهشگر) تا چه میزان موفق بوده است. این که این بیان تا چه حدی درست باشد، بسته به کیفیت اندیس و موضوع جامعه علمی مورد بررسی دارد.
 
تعداد انتشارات علمی
اولین سوالی که چند سال پیش در برخورد با یک پژوهشگر می شد، پرسیدن در مورد تعداد مقالات علمی بود. به هر حال وقتی در جامعه مورد بررسی با تعداد انگشت شماری پژوهشگر مواجهیم که تعداد بسیار محدودی کار پژوهشی منتشر کرده اند، صرف داشتن یک مقاله و در مرحله بعد تعداد این داشته ها مهم می شود. یادم نمی رود که سال 84 با کلی بدرقه و ... با دوستان از تبریز برای ارائه یک مقاله کنفرانس دانشجویی راهی کرمان شدیم. شما فقط روی نقشه تبریز و کرمان را پیدا کنید و به مسیر طی شده توجه کنید. :) نزدیک 15 نفر هم کلاسی از تبریز با اتوبوس به تهران رفتیم و تا عصر معطل خیابان های تهران بودیم تا زمان قطار برسد و بعد ما بعد از 30 ساعت از مبدأ (تبریز) به مقصد (تهران) برسیم برای چه؟ برای ارائه یک مقاله دانشجویی به خیل عظیم مشتاقانی از از جای جای این سرزمین پهناور به هر روشی خود را به کرمان رسانده اند تا ببینید ما چگونه با کنترل کننده PWM برای یک موتور، دنیای علم را تکان داده ایم.
 
مقاله آی اس آی (ISI)
کمی که گذشت، هم در بعد خرد (از دید پژوهشگر) و هم در بعد کلان (از دید سیاست علمی کلان کشور)، نیاز می شود که صرف تعداد انتشار مطرح نباشد و در سلسله هرم مازلو پژوهش، نیاز به کیفیت احساس می شود. برای همین ارائه مقاله در مجلات آی اس آی (ISI) مد نظر قرار می گیرد. بنابراین دانشجویانی که مرحله قبل نیاز پژوهشی (تعداد انتشار) را ارضا می کنند، وارد این اندیس دهی می شوند و فکر و ذکرشان ارائه مقاله با اندیس آی اس آی می شود. کم کم ضریب تاثیر (Impact Factor) مجله نیز مهم می شود. این ضریب نشان می دهد که این مجله تا چه میزانی مورد استناد مجلات دیگر می باشد. کارهای موفق تر علمی، در مجلات با ضریب تاثیر بالاتر، منتشر می شوند و بقیه و نیز آنهایی که تازه مرحله قبل را رد کرده اند، با مجلات با ضرایب تاثیر پایین، کار خود را جلو می برند.
 
ارزش علمی مجله محور، ارزش علمی مقاله محور
کمی می گذرد و تعداد زیادی پژوشگر تلاشگر، مقالات بسیاری را در مجلات مختلف آی اس آی چاپ می کنند. دیگر صرف تعداد مقالات آی اس آی و حتی اشاره به ضریب تاثیر مجله، توانایی تفکیک کیفیت چندانی ندارد. در این مرحله به جای ارزش علمی مجله محور، ارزش علمی مقاله محور مطرح می شود. یعنی اینکه مستقل از محل انتشار، خودِ کار چقدر مهم و قابل استناد علمی است و مورد توجه افراد دیگر در جامعه علمی قرار گرفته است.

 
اندیس اچ - H-index
یکی از این اندیس های مقاله محور که مستقل از مجله محل انتشار مقاله، خود مقالات (پژوهشگر) را مورد ارزیابی قرار می دهد، اندیس اچ است. این اندیس به این صورت حساب می شود.

    اندیس اچ یک پژوهشگر برابر با عدد n است، اگر او n مقاله داشته باشد که هر کدام حداقل n بار مورد استناد علمی قرار گرفته باشند.

توجه کنید که ممکن است یک نفر 100 تا مقاله داشته باشد. اما اندیس اچ او فقط سه شود. برای محاسبه ساده این اندیس کافی است، مقالات خود را بر حسب تعداد ارجاع (refer) مرتب کنید و از بالا شروع کنید به حرکت به پایین و تاجایی در لیست تا سطر n، پایین بایید که مقالات بالاتر حداقل n بار ارجاع شده باشند. مثال زیر شاید مفید باشد. فرض کنید فردی 20 مقاله دارد که به ترتیب تعداد ارجاعات زیر را دارند.
 
33   11   8   7   6   3   3   2   2   1   1   1   1   1   1   0   0   0   0   0
 
اندیس اچ در این حالت برابر با پنج می شود، چون فقط پنج مقاله اول هستند که حداقل پنج بار مورد ارجاج بوده اند. تصویر بالا در ابتدای این پست، نحوه محاسبه اندیس اچ را نشان می دهد.
 
اندیس جی - G-index
اندیس دیگری که کارکرد مشابهی دارد، اندیس جی می باشد. این اندیس به صورت زیر محاسبه می شود.

    با داشتن، لیستی از مقالاتی که به ترتیب ارجاع از بالا به پایین لیست شده اند، اندیس جی بزرگترین عدد n است که اگر تا n مورد در لیست حرکت کنیم، مقالات تا n، مجموعاً حداقل به تعداد n به توان دو، ارجاع دریافت کرده باشند.

در مثال بالا اندیس جی برابر است با، 8. زیرا اگر n را برابر با 8 در نظر بگیریم، باید مجموعاً 8 به توان 2 یعنی 64 ارجاع داشته باشیم که با جمع بستن هشت عدد اول داریم:
 
33 + 11 + 8 + 7 + 6 + 3 + 3 + 2 = 73
 
که بزرگتر از 64 است.

شکل: محاسبه اندیس جی - شکل از ویکی پدیا
 
اندیس آی10 - i10-index
این اندیس توسط گوگل در پروژه اسکولارش معرفی شده و مورد استفاده قرار می گیرد.

    این اندیس تعداد مقالاتی را می شمرد که حداقل 10 بار مورد استناد قرار گرفته اند.

در مورد مثال بالا، اندیس آی10 برابر با دو خواهد بود. اگر مقاله سوم این پژوهشگر دو ارجاع دیگر نیز دریافت نماید، اندیس آی10 او برابر سه خواهد شد.
 
برای محاسبه اندیس ها چه باید کرد؟
این اندیس ها با روابط تعریف شده، به صورت دستی قابل محاسبه هستند. اما نرم افزاها و سرویس هایی نیز برای محاسبه وجود دارند. در این میان شاید جامع ترین سرویس را اسکولار گوگل (Google Scholar) ارائه می دهد. بطور ویژه پروفایل اسکولار گوگل که به طور خودکار اندیس های i10 و H را برای هر فرد نمایش می دهند. بطور مثال پروفایل اسکولار من در گوگل در این لینک (+) این مقادیر را نمایش می دهد. برای من اندیس های i10 و H در این لحظه (ماه ژوئن 2012) هر دو برابر با عدد 8 هستند.
 
انتقادات وارده
به اندیس های مورد اشاره در بالا برخی انتقادات عمومی مطرح است که من به عنوان نظر شخصی به برخی از آنها در این لینک(اصلی، مرکز آریا)،اشاره کردم. اما انتقادات غیر عمومی و علمی نیز در این میان مطرح هستند که لیست کاملتری از آنها را در این لینک ویکی پدیا (+) می توانید مطالعه نمایید. اما به طور خلاصه:

    این اندیس ها از ضعف عمومی مهندسی شدن برخوردارند. رفرنس دهی در هم تنیده و مهندسی شده توسط نرم افزارهای حال حاضر به سادگی قابل شناسایی نیستند. اما به نظر من به زودی این مشکل با ارائه سرویس های هوشمند تر رفع خواهد شد.
    اندیس اچ و اندیس آی10 به کارهای با ارزش علمی اهمیت چندانی نمی دهند. مثلاً ممکن است فردی کاری ارائه کرده باشد که چندین هزار بار مورد ارجاع قرار گرفته باشد. این اندیس ها این کار را تنها یک بار می شمارند.
    اندیس جی افراد را به باستانگرایی پژوهشی سوق می دهد و افرادی که مثلاً 30 سال پیش کار بسیار بزرگی انجام داده اند، ممکن است به غره شدن به آنها، حوصله کارهای جدید را نداشته باشند، چون این اندیس به شدت حافظه گراست و کارهای خوب قبلی را تا مدتها فراموش نمی کند.
   و ....